MARMARA DEPREMİ (OLASI) İÇİN HAVACILIK BAZLI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Merhaba, asla gerçekleşmemesi dileğiyle….

Uçak kazalarının sadece bir faydası vardır , bu fayda ; yaşanan kaza sonrası gerekli dersler alınarak felaketin “tecrübe” ye dönüştürülmesi sayesinde benzer nedenlerle sonraki kazalara engel  olunması veya kazaların en az kayıpla atlatılmasının sağlanmasıdır.

Deprem ile ilgili yapılabilecek iyileştirmeler için havacılık sektöründe kullanılan bazı teknoloji veya sistemler   örnek olabilir mi?  Bu konuda özetleyerek yazmaya çalıştığım   (havacılık dışı eklemeler ile)  notlarımı  paylaşmak istedim. Dileğimiz ve duamız  hiç ihtiyaç olmaması.

• Havacılıktan transfer edilecek ilk ve en önemli husus, havacılığın uçuş emniyet  yaklaşımını /prensiplerini deprem hazırlıkları için uygulamak olmalı. Mevcut yaklaşımda toplum tarafından  deprem nedeniyle can kayıpları kısmen normal görülebiliyor,  yapılacak iyileştirmeler lüks veya gereksiz maliyet gibi düşünülebiliyor. Oysa uçuş emniyeti standartları gereği, bir yolcunun hayatını kurtarma ihtimali için bugüne kadar hiç kullanılmamış  belki de  bundan sonra da hiç kullanılmayacak uçak yedek sistemlerine milyarlarca dolar yatırım yapılıyor. Örneğin,  RAT     ( Ram Air Turbine )   veya benzeri başka sistemler uçakların tüm elektrik kaynakları çalışamaz hale gelirse elektrik üreterek uçuşun devamını sağlamak için yapılmıştır.

Hayatı / bir tek kişiyi bile çok değerli kabul etmezsek,  insan hayatını ucuzlatırsak ideal çözümleri üretmek mümkün olmaz.

• Proximity sensörler gibi teknolojiler mevcut binalarda ve yeni yapılacak binalarda kullanılarak,  depremde kısmi veya tam yıkılan binaların yıkılma oranının ve  bina adreslerinin  anlık tespiti ve raporlanması sağlanabilir.

• Uçak bakım planlaması örnek alınarak, enkazlarda yapılacak hayat kurtarma işleri tüm detayıyla planlanabilir. Boeing ve Airbus ayrı ayrı 10 binden fazla toplamda 20 binden fazla uçağın her türlü bakımını planlayıp takip edebiliyor. Ülkemizin gördüğü en yüksek deprem sonrası enkaz sayısı hatta en kötü senaryo mantığı ile iki farklı bölgede aynı anda olabilecek en büyük depremlerin olması ihtimaline karşı maksimum enkaz sayısı  için  personel ve ekipman planlanabilir. Her enkaz için bir inşaat mühendisi, bir sağlıkçı, bina büyüklüğüne bağlı olarak birden çok kurtarma personeli  gibi ekipler asli işlerinin yanı sıra  afet anında görevli olacak şekilde ( bir çeşit sefer görev emri gibi)  önceden planlanıp, eğitilip belli sürelerde eğitim ve tatbikatları güncellenip deprem sonrası hızlıca kurtarma faaliyetlerine başlayabilir.

-Her bir iş için yeterli işgücünden az görevli  olması negatif olduğu gibi gerekli sayıdan çok görevli  olmasının da negatif etkileri olmaktadır. İyi bir planlama algoritması olmaz ise X enkazda aynı anda fiilen çalışan bir kaç personel yeterli iken onlarca görevli  olabilir , diğer yanda Y enkazda  ise hiç bir kurtama personeli  olmayabilir.

İnşaat ustalarının eğitilip enkazlarda kurtarma personeli olarak çalışması dahil pek çok çözüm var.  Ülkemizde onbinlerce inşaat mühendisi ve ihtiyaç duyulan diğer meslek sahipleri  yeterli sayıda  var, Tüm ihtiyacımız iyi bir planlama.

• Deprem sonrası yaşam alanlarında en büyük sağlık sorunlarından biri olan  tuvalet olmaması veya mobil tuvaletlerde gider olmadığı için hijyensizlik nedeniyle hastalıklar hatta salgın söz konusu olabilir.  Buna çözüm olarak bazı uçaklarda kullandığımız  su olmadan vakum sistemi ile çalışan  tuvaletler kullanılabilir. Bir  standart konteynerda klasik gidere  ve sulu çalışan sifona ihtiyacı olmayan görece çok küçük bir su ve atık tankı olan  vakumlu sifona sahip onlarca tuvalet yapılabilir. Hazır imal edilip depolarda bekletilen konteyner tuvaletler deprem sonrası mahalle /cadde/bazında konumlandırılarak çözüm üretilmiş olur.

• Uçak gövdesinin imalatı semi monokok denilen ve yükü tüm gövdeye dağıtarak sönümlenmesini sağlayan bir metod ile gerçekleştirilir. Bu sayede çok büyük türbülans, hard landing gibi ağır yüklere karşı dayanım sağlanır. Kullanılan metal ve kompozit malzemelerin hafiflik, dayanım ve esnekliği çok üst seviyedir.  kompozitler, Kevlar , karbon fiber gibi malzemeler  inşaatlarda   geniş kullanım alanı bulabilir. Uçak imalat yöntemleri ve kullanılan malzemeler kısmen de olsa binalarda kullanılabilir.

• Cep telefonları ve internet iletişiminin  deprem sonrası sorunlu olması  büyük kayıplara , en önemlisi de enkaz altında kalan insanlar telefon ile arama yapamadığı veya yetkililere ulaşılamadığı için can kayıplarına yol açıyor. Deprem sonrası yaşanan iletişim  sorunun temel nedeni baz istasyonlarının kurulduğu binalardan yıkılanlar olması ve elektrik kesintisi nedeniyle baz istasyonlarının devre dışı kalarak baz zincirini bozması sonucu  çok sayıda baz istasyonun çalışamaz hale gelmesi olarak söyleniyor.

GSM baz istasyonlarının deprem sonrası yetersiz kalması konusu  kolaylıkla ve hızlıca halledilebilir. Şöyle ki; Üzerinde baz istasyonlarının kurulacağı binaların belli standartları karşılayan binalar olması hasar gören baz istasyonu sayısını minimize ederken esas itibariyle elektrik kesintisi sorunu için çözüm olarak ; ana şebekeden bağımsız stand by hatlar ile “hot battery bus “ mantığı ile baz istasyonlarını beslemek, Boeing 787 bataryaları gibi yüksek standartlı bataryalar ile elektrik kesilse bile klasik bataryalara göre baz istasyonlarının daha uzun süre çalışması sağlanabilir.                     Baz istasyonu jenaratörlerinin çalışması için standart 4 saatlik yakıt depo standardı  var bu nedenle deprem sonrası elektrik kesilince  bir kaç saat batarya ile ve  4 saat jenaratör ile çalışıyor bu süre içinde yakıt ikmali olmaz ise baz istasyonu devre dışı kalıyor. Bu standart tamamen normal hayat için düşünülmüş olaganüstü durumlara hiç uygun değil. Çok geniş alanda binlerce baz istasyonuna 4 saat içinde yakıt ikmali yapılması veya 4 saatlik sürenin uzatılması gerekiyor. Jenaratör yakıt tankı kapasitesi standart dört saat  diye  savunma olamaz. Bu sürenin uzatılması için yatırım yaptınız da karşı çıkan mı oldu?  Riskli bölgelerde  baz istasyonu jeneratör yakıt depo kapasitesi yeterli olursa (48 saat gibi) yakıt bitmeden deponun doldurulması için yeterli süre sağlanmış olur.

(GSM firmaları:   ortak baz istasyonu kullanımı olmadığı bunun da sorunu büyüttüğü basında yer aldı)  (Toplum: Afet sonrası bölge ile telefon görüşmesi yerine mesajlaşma en azından mecbur kalırsak uzun konuşmadan çok kısa telefon görüşmesi yapmak hatları açık tutmaya katkı sağlar böylece enkaz altında ki bir insanın telefon ile arama yaparak  hayatının kurtulması mümkün olabilir)

• Enkazlar da hayat kurtarmak için kullanılan ekipmanların standart olmaması , yetersizliği ,  manual kullanımı  gibi nedenler  çok zaman kaybına yol açıyor.  Geç kalınan her dakika belki de bircan kaybına yol açıyor. Iyileştirme olarak,  “standart tool “ kullanımı ;  karot kesme makinesi benzeri  kolon – kiriş keserek insan geçecek kadar (man hole) boşluk açabilecek ekipmanlar / Enkaz içinde canlı arayışı için uyarlanmış Barascope görüntüleme cihazları / Enkazda ki  beton blokları ve diğer büyük ağırlıkları kaldırmak için  pistten çıkan uçakları kaldırmak için kullandığımız uçak gövdesi ile zemin arasına konumlandırıp basınçlı hava ile şişirilen hava yastığı krikolar / Uçak motorlarını ve diğer bazı parçaları kaldırmak için kullandığımız , Caraskal olarak tabir ettiğimiz kolaylıkla bir kamyonet ile taşınabilir, kolay kurulabilir , tamamen manual olarak çalışan vinçler ile enkazdaki ağır parçalar kaldırılabilir  / Madencilerin enkazdan canlı kurtarırken çökmeyi önlemek için kullandıkları               “ domuz damı” adını verdikleri  ahşap desteklerin benzeri seri üretilmiş çapı ihtiyaca göre genişleyebilen destekleme unsurları / Bunlar ve benzeri ekipmanların üretilmesi, bu ekipmanların kısıtlı zamanda aşırı stress altında kullanılacağı için Murphy sistemlerine göre tasarlanması  ve  görev alacak kurtarma personeline “ojt “ uygulamalı eğitimler yapılarak birbirini tanıyan , uyumlu göreve hazır  ekipler haline  getirilmeleri enkazlardan kurtarılacak  hayat sayısını artırabilir.

• Deprem sonrasında çok sayıda insanın yemek ihtiyacı için toplu yemek üretim ve dağıtımında yaşanan sorunlar için uçak galley-trolley sistemi örnek olabilir. Uçakta küçücük  galley alanında fırın-trolleyler ile  yüzlerce yolcuya  kısa sürede yemek sunulabilmektedir.

• Uçak  sistemlerinde kullanılan hidrolik sigorta, NRV ( Non return valve)  benzeri sistemlerin binalarda kullanılarak bina depremde yıkılsa bile  temiz su sisteminde suyun muhafazası sağlanabilir. Bu şekilde enkaz altında kalan insanların  hepsi için olmasa da tesisata yakın olanlar için hayatta kalacakları kadar içme suyu bulmaları mümkün olabilir.

• Deprem sonrası hızlıca konaklama imkanı temin etmek için Slide/Raft  benzeri çözümler üretilebilir. Raft modellerin hacmi ancak bir bavul kadar olduğu için  depolanması ve nakliyesi çok kolay olacaktır. Kullanımı da çok pratik olduğundan çok sayıda  insanın geçici konaklayabileceği, saniyeler içinde elektrik ihtiyacı olmadan otomatik kurulumu  yapılabilen sistemler   üretmek mümkün.

• İnşaat dahil tüm süreçlerde havacılık kalite güvence , denetim ve dökümantasyon sistemine  benzer bir sistem uygulanabilir. Dünyanın en iyi inşaat projesini de çizseniz , en yüksek dayanıma sahip betonunu da kullansanız uygulama da ( betonu sulamak gibi basit gözüken)  hatalar olursa sonuç felaket olabiliyor. Tüm süreçler yapan / kontrol eden/ onaylayan  şeklinde, her adımı kayıt altında olmalı. İmalatın hayati noktalarında RII benzeri (bağımsız, yetkinliği bir üst düzey olan 2. denetleme )  uygulamalar yapılabilir.

• Yıkımın çok olduğu bir mahalle  diğer alanlardan izole edilip, yaşamın olmayacağı , mevcut enkaz haliyle muhafaza edilerek , “YANLIŞ YAPILAŞMA MÜZESİ”  olarak / inşaatçılar için kötü  örnek / kurtarma personeli için eğitim-simülasyon alanı olarak kullanılabilir.

• Enkazların içinde tespit, kurtarma  gibi konularda kullanılmak üzere robot teknolojisinden faydalanmak veya binaların kötü zeminlerini iyileştirmek  için tünel duvarlarında kullanıldığı gibi zemine dışardan  sıvı kimyasal / beton karışımı enjeksiyonu ile zemini sağlamlaştırmak gibi konularda AR-GE çalışmaları yapılabilir.

• Roma İmparatorluğu, Mısırlılar, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu ve başkaca kültürlere ait tarihi  inşaat eserleri yüzlerce yıldır ayakta.  Bunlardan Roma betonu için yapılan araştırmalar sonucunda iki bin yıl önce özel bir volkanik kül karışımı ve sıcak döküm yöntemi ile üretilen betonun  çok güçlü , suya dayınımı yüksek hatta İskenderiye Limanı gibi deniz suyu altında bile kullanılabilen  ve kendini tamir etme özelliği olduğunu gösteren  bilimsel yayınlar geçen ay  (2023 ocak ) basında  yer aldı. Bu tür beton üretimi modern beton üretimi gibi sera gazına da sebep olmuyor. (Hukuk fakültesinde bizlere okutulan Roma Hukuku gibi İnşaat Fakültelerinde de Roma-Diğer Antik  İnşaatlar dersi   faydalı olabilir)

Depremin en çok etkilediği binaların başında zemin katlarında korozyon nedeniyle demir donatıların hacim kaybı olduğunu düşünürsek en azından zemin katları için daha yüksek dayanıma sahip beton ve demir donatıları hatta standart demir yerine korozyona mukavim alaşımlı demir kullanılması pozitif fark oluşturabilir yani hayat kurtarır.

• Bu tip çalışmalara önderlik etmesi beklenen Akademisyenlerin saha tecrübesi olması şart olmalı  en azından tercih nedeni olmalıdır. Saha tecrübesi olmayan akademisyenler ve/veya teorik bilgisi zayıf gelişmeleri takip etmeyen uygulamacılar ile  yapılacak işlerin kalitesinin ideal seviyede olması çok zor.

• Sektörel eğitim gerçeği, “Karayolları genel müdürlüğü  eğitim ve dinlenme  tesisleri “ pratiği gibi  değil havacılığın zorunlu;  sertifikasyon, başlangıç eğitimleri, tazeleme eğitimleri, eğitimlerin saha pratiği , simülasyon  ve belki de en önemlisi sürgün  yeri gibi görülmeyen,  en iyilerin   eğitim birimlerinde görevli olmasını örnek almalıdır.

• Acil durumlar ile ilgili veya bağlı alanlarda (İletişim, ulaşım  gibi) kamu adına görevli yönetici personel,  uzun süreli mecburi hizmet benzeri bir yöntem ile çalıştırılmalı ve  kesinlikle  bu  görevi dışında başka resmi-özel hiç bir işle uğraşmamalı. Bu konumda ki personelin katma değer üretebilecek  kişiler olması gerekir.  Göreve uygun personel olunca  ve  kısa sürede görev değişikliği olmayacağı için tüm vaktini, enerjisini, hayallerini sadece görevine ayırır ve çözümler üreterek  ihtiyaç anında tam konsantrasyon ile  görevine hazır halde bulunabilir.

- Fay hatlarının  belli genişlikte   tamamen ağaçlandırılarak  yeşil kuşak haline getirilmesi, bölge için hem orman hem ticari faydası olacak  bölgeye uygun ağaçlandırılması / Yıkılma ihtimali olan binalarda deprem esnasında ki korunma pozisyonu ile yıkılma ihtimali olmayan binalarda üzerimize düşecek cisimlerden korunma pozisyonun çok farklı olduğu, masa altına saklanmanın yıkılacak binalarda koruma sağlamayacağı, bunun daha çok sağlam binalarda üzerimize düşecek eşyalardan korunmak için işe yarayacağı Japonya’nın buna örnek olduğu ,  yıkılma durumunda koruma sağlayacak şeyin sağlam bir yaşam üçgeni olması gerektiği /  tek tip eğitim-takbikat yerine  binalara  uygun eğitim- tatbikatların olması gerektiği / Standart Asmolen tavan yerine daha hafif asmolen tavanlar veya farklı çözümler üretilmesi /   gibi pek çok mantıklı öneri basın da yer aldı. Bütün bu önerilerin de dikkate alınmasının faydalı olacağına inanıyorum.

Paylaştığım hususların eksiği/yanlışı olabilir, doğrusunu veya daha iyisini teklif edebilir bu şekilde katkıda bulunabilirsiniz. Sonuç itibariyle bir  kişininin  hayatının kurtulması için katkımız olabilirse ülkemize ve milletimize faydalı olup  bir Can’ı kurtarmış oluruz bu da herşeye değer.

             Saygılarımla      

             Erdal Gülmez